PUČANI

PUČANI (lat. plebs; tal. plebe, popolo, popolani), stanovnici grada koji su imali dubrovačko građanstvo, po rođenju ili po odluci vijeća.

Nisu pripadali vlasteoskom staležu niti su se s njime miješali ženidbenim vezama, zbog stroge staleške endogamije koju su dubr. vlastela provodila još od zatvaranja vijeća 1332, a koja je formalno ozakonjena zabranom ženidbe između vlastele i pučana što ju je Veliko vijeće izglasovalo 1462. O toj se biološkoj klauzuli pohvalno 1440. izrazio Filip de Diversis (Opis slavnoga grada Dubrovnika), pitajući se kakva bi bila narav djece koja bi se začela u »beščasnoj majčinoj utrobi«. Pučani su bili politički izvlašteni, bez obzira na svoj gosp. položaj i društv. ugled. Vlada im je osiguravala slobodnu inicijativu u gospodarstvu, jednakost pred zakonom i mjere soc. zaštite, čime je osigurala društv. slogu karakterističnu za Dubrovačku Republiku. U XIV. st. plebs i popolo pripadali su istom semantičkom polju, no u XV. st. pojmovi se značenjski diferenciraju. Razvojem trgovine i bogaćenjem pojedinih neplemićkih obitelji izdvojio se poseban sloj pučana – građani (popolani-cittadini, popolo grasso), koji su najčešće bili bogati trgovci, zemljoposjednici i brodovlasnici, okupljeni u dvije bratovštine (antunini i lazarini) u kojima su se organizirali kao druga elita grada. Živjeli su u Dubrovniku i razvijenijim naseljima kakvo je, primjerice, bio Lopud. Ostalo stanovništvo (sitni trgovci, obrtnici, mornari, obični radnici, godišnice, djetići) činilo je skupinu koja se nazivala obični, prosti puk (popolo minuto, artigiani). Na raslojenost grad. stanovništva na tri skupine aludira de Diversis, govoreći kako u Dubrovniku sluškinje idu ispred plemkinja, jer ih tako štite od onih koji im ne ukazuju poštovanje: »Svi koji odišu uljudnošću, sklanjaju se s puta gospođama, stoga u talijanskim stranama sluškinje koje se zovu pratilje idu iza svojih gospođa. No, u Dubrovniku su gotovo svem puku, izuzev vlastele, bogatih građana pučana i ponekih obrtnika, te Talijana koji gospođama iskazuju poštovanje, posve strani dobri običaji, pa uopće ne paze kako hodaju ili trče gradom, koga susreću i jesu li naletjeli na koga«. Serafino Razzi u Povijesti Dubrovnika (La storia di Raugia, 1595) već sasvim jasno govori o tri sloja: »Sono gl’ habitatori di Raugia distinti in tre ordini, cioè in gentil’ huomini, in cittadini, da loro popolani detti, e in plebei« (»Stanovnici Dubrovnika su podijeljeni u tri reda, to jest u vlastelu, u građane, od njih nazvane pučanima, i u plebejce«). Jeronim Vlahov Držić u genealogiji iz 1603. Podrijetlo i potomci obitelji Držić koji su sada građani Dubrovnika (Orrigine et descendenza della famiglia di Darsa che al presente sono citadini di Raugia) bilježi da je obitelj Držić nekoć bila plemenita, no stalešku je povlasticu izgubila 1348. kad je Marin Držić u vrijeme velike kuge napustio grad: »La nobil famiglia di Darsa è antiquissima in Raugia, la orrigine sua deriua dalla citta di Cataro, nel qual locho li antepassatti di q[ue]sta famiglia sono stati nobili, poi che sempre in qu[ell]a città, mentre che era in liberta et in republica, hanno goduto officij et beneficij d’ogni sorte di magisterato, et poi in Raugia continuamente hanno gouernato la republica con li officij et magistrati, li quali godevano si come si uede in libro delle reformacioni di Notaria del anno 1287 o per il specchio del gran Consiglio, et per altri libri di Notaria et Canc[ellaria] per li quali apare che molti della detta famiglia di Darsa sono stati di Consiglio grande, cosi anco di Consiglio di pregati, et d’ogni altro supremo magistrato, et continuam[en]te de anno in anno sempre sono stati, et hanno goduto li detti magistrati, sino al tempo di Marino di Darsa, il qual mori del anno 1348 in quella grande et crudele mortalita, laqual fu generalm[en]te per tutta l’Europa, della qual mortalita morirno dentro delle mura di Raugia in sei mesi cento e dicci gentilhomeni di Consiglio et die-ci milia anime de altre condicioni perche non poteuano absentarsi dalla citta ne fugir dal male essendo stato fatto publico bando per non abandonar la citta che ciascaduna persona non ardischa partire dalla citta inponendo pena alli nobili di perpetua priuacione di officij et beneficij, et alli ignobili di perpetuo exilio, della qual mortalitta, et del sopra detto numero di persone morte, si è fatta nota ab eterna memoria alla prima faciata di vno libro negro de testamenti di tesoraria del medesimo anno 1348, et cosi il detto Marino resto priuato dalli officij et beneficij della republica per hauer contrauenuto al sopra detto bando, et pero apresso si seguira la descendenza da lui, et non prima, poi che per mancam[en]to de libri antichi non se posuto per ordine ritrouare la particularita delli altri sua antecesori, ma da questo Marino in qua, da poi che sono priui de officij et beneficij si descrivera con ogni diligenza la loro descendenza laquale sara dimostrata et atestata con publici libri di Raugia, come apresso si dira« (»Plemenita obitelj Držić odavna je u Dubrovniku, a podrijetlo vuče iz Kotora, gdje su preci te obitelji plemeniti bili, budući da su u tomu gradu, dok je bio slobodna republika, uživali položaje i pogodnosti svakovrsnih upravnih službi, da bi potom u Dubrovniku neprekidno upravljali Republikom i bili dužnosnici i magistrati kao što se vidi iz Libri Reformationum iz godine 1287. ili u Specchiju Velikoga vijeća i u drugim knjigama notarijata i kancelarije, iz kojih je razvidno da su mnogi iz spomenute obitelji Držić bili u Velikome vijeću, kao i u Vijeću umoljenih i u svim drugim najvišim magistraturama, i neprekidno su iz godine u godinu bili i obnašali spomenute upravne službe, sve do vremena Marina Držića, koji je umro godine 1348. u onom velikom i okrutnom pomoru, sveopćem u čitavoj Europi, a od kojega je unutar dubrovačkih zidina u šest mjeseci pomrlo stotinu i deset vijećnika te deset tisuća duša inoga položaja, jer nisu mogli otići iz grada ni umaknuti zlu, budući da je bio izdan javni proglas protiv napuštanja grada kako se nitko ne bi usudio otići iz njega, pod prijetnjom kazne trajnoga oduzimanja položaja i pogodnosti za vlastelu, a trajnoga izgona za pučane; taj pomor i navedeni broj umrlih zabilježeni su na vječni spomen na prvoj stranici jedne crne knjige Testamenta Tesorariae [danas se čuva u Državnom arhivu u Dubrovniku pod imenom Archivum Operarum Piarum, sv. 3] iz iste godine 1348; tako su spomenutome Marinu bili oduzeti položaji i pogodnosti u Republici jer se bio oglušio na navedeni proglas. Dolje će se slijediti njegovo potomstvo, a ne otprije, jer zbog nedostatka starih knjiga nije bilo moguće redom utvrditi pojedinosti o inim njegovim precima; no od toga Marina naovamo, otkako su lišeni položaja i pogodnosti, s marom će biti opisano i dubrovačkim javnim knjigama potvrđeno njihovo potomstvo, kao što će dolje biti navedeno«). U genealogiji je prešućeno da je Marin – uz kćer Nikoletu – imao sina Živka, koji je međutim bio izvanbračni sin (filius bastardus); on je naslijedio očeva imanja, ali nije mogao naslijediti i očev plemićki status. Sa Živkom – šukundjedom M. Držića – počinje pučanska grana Držića, zbog čega se nerijetko podrijetlo Držićeve urote tražilo u trajnoj obiteljskoj frustraciji zbog gubitka vlasteoskoga statusa. Uostalom, pučansko je podrijetlo Držiću predbacio Marin Bočinčić, sin Miha Marinova Bočinčića, kad je s Christophom Rogendorfom u jesen 1546. doputovao u Carigrad. O toj je epizodi na tajnom saslušanju 9. I. 1547. Držić izvijestio Frana Marinova Kabužića i Bernarda Gabrijelova Crijevića, predstavnike Maloga vijeća: Bočinčić je Držića uvrijedio spominjući njegovo nisko podrijetlo (»Io sono gentilhuomo e tu sei una persona uile« – »Ja sam plemić, a ti si niska roda«), a Držić mu je uzvratio: »Non sai, che tu hai perso la nobilità in quinta generatione, per mali deportamenti del tuo padre?« (»Zar ne znaš da si u petoj generaciji izgubio plemstvo zbog lošega ponašanja svojega oca?«). U Držićevu opusu pučane reprezentiraju likovi vlaha i vlahinja, kojima se on ne izruguje, nego prema njima pokazuje simpatije, pa se njegove komedije, a pogotovu mitološko-rustikalne drame po tome razlikuju od rustičnih ekloga sienskoga tipa. Nerijetko upravo likovi vlaha izgovaraju značenjski obremenjene monologe (Omakala, Miona, Staniša, Vukosava), pri čemu su najvažnija Pometova razmišljanja, iz kojih se dade odčitati piščev svjetonazor, zbog čega se Držić proglašavao »pjesnikom dubrovačke sirotinje« (Ž. Jeličić, Marin Držić Vidra, 1958). Pišući Cosimu I. Mediciju i njegovu sinu Francescu, Držić više puta spominje puk (popolo). Govoreći o novom modelu vlasti, u pismu od 2. VII. 1566. predlaže rekonstrukciju Velikoga vijeća po genovskome modelu: polovica plemići, polovica pučani te pokoji stranac. Na koga je mislio spominjući popolo (»mita di popolani«), rastumačio je Vinko Foretić, dokazujući da Držić u dijeljenju vlasti nije zamišljao sav puk, nego samo viši puk, odn. bogate građane, koji su u Držićevoj viziji trebali postati nova aristokracija (O Marinu Držiću, 1965). Jedan od dokaza za tu tvrdnju je i rečenica: »Puk i drugi ne bi nijednu stvar uživali više nego gospoda u Dvoru«. Drugi se očito odnosi na niži puk (plebejce), za koje se i inače zauzimao u firentinskim pismima: naveo je primjer nekoga seljaka koji je udarcem motike po glavi ubio drugog seljaka, zbog čega je gospodar ubijenoga zahtijevao da se mučenjem na konopu brata okrivljenoga seljaka pokaže kako prolaze oni koji ubijaju vlasteoske sluge; govoreći o upropaštavanju mornarice, Držić je naglasio da tu istu mornaricu nisu stvorila vlastela, nego otočani. U prvom prologu komedije Dundo Maroje negromant pozdravlja gledatelje sljedećim riječima: »Ja Dugi Nos, negromant od velicijeh Indija, nazivam dobar dan, mirnu noć i pritilo godište svitlijem, uzmnožnijem dubrovačkijem vlastelom, a pozdravljam ovi stari puk: ljudi–žene, stare–mlade, velike i male«. Ne zna se što točno znači sintagma »stari puk«; Foretić pretpostavlja da je riječ o puku općenito, a opozicija »veliki–mali« označuje razliku između višeg i nižeg puka. No, budući da je Dundo Maroje prikazan u Vijećnici, može se pomisliti da je riječ samo o pripadnicima građ. sloja jer je teško zamisliti da su u Vijećnicu mogli ući pripadnici nižega puka.