TIP, DRAMSKI

TIP, DRAMSKI, dramski lik srednjega stupnja složenosti.

Za Vladana Švacova, koji je o dramskoj književnosti i kazalištu pisao s »evolucionističkoga« stajališta, tip je, uz stariju i jednostavniju funkciju (antika, sr. vijek) te noviji i složeniji karakter (realizam, naturalizam) jedan od tri »velika stupnja u izgrađivanju dramatske egzistencije« (filozofska drama, drama apsurda) kao »najvišeg, najrazvijenijeg oblika dramskog lica«; karakteriziraju ga »prikladnost, primjerenost, dosljednost, i to: spolu, dobi, staležu«; povijesno je vezan ponajprije uz renesansu i komediju dell’arte; svodi se na »sociopsihološke obrasce jedne pojednostavljene sheme lakih životnih situacija«. U dramatološkom pristupu liku kao »teorijskoj kategoriji«, Vjeran Zuppa funkciju drži »odlučujućom (…) za dramaturgijsku egzistenciju lika«, dok karakter ovisi o »posebnom ’semantičkom punjenju’«, a tip o »pripadnoj ’stilskoj formaciji’«. Sa strukturalističkoga stajališta, s kojega dramske likove klasificira Manfred Pfister, tip »predstavlja (…) sociološki i/ili psihološki sklop (sukladnih) obilježja« pa je stoga središnja od »tri pozicije (…) u kontinuiranom spektru međuoblika« što se proteže između jednodimenzionalnoga (personifikacija, kao »ilustracija nekog apstraktnog pojma«) i višedimenzionalnoga (individuum, s »mnoštvom karakterizirajućih detalja /…/ na većem broju razina«). Središnje mjesto pripada tipu i na sličnom »kontinuumu« koji se, prema Patriceu Pavisu, proteže između općenitoga (aktant, arhetip i alegorija) i pojedinačnoga (narav, karakter i pojedinac). Ovdje je tip određen kao »konvencionalni lik čije fizičke, psihološke ili moralne karakteristike, (što) se ne mijenjaju tijekom cijele predstave, publika unaprijed poznaje« jer ih je »učvrstila književna tradicija«, a neznatno se razlikuje od susjednih »pozicija«, naime nešto općenitijih stereotipa i društvenog položaja te jače individualiziranih uloge i glumca. Premda se međusobno razlikuju, tim je pristupima zajedničko to što svaki povijesni dramski lik smještaju na samo jednu od predloženih »pozicija« te ga tretiraju bilo kao funkciju (odn. personifikaciju, alegoriju itd.), bilo kao karakter (odn. individuum, pojedinca itd.), bilo kao tip. Njima nasuprot, Darko Suvin zalaže se za »agensku analizu« koja neće govoriti o povijesnim »stupnjevima u izgrađivanju« sve složenijih oblika, ili pak o teorijski mogućim »pozicijama u kontinuiranom spektru« oblika, nego o »analitičkim razinama«, pri čemu se tip i fah (tj. kodirana uloga) nalaze na srednjoj razini što posreduje »između individualističkih karaktera (acteurs)«, koji su redovito na manifestnoj (tekstnoj) razini, i »čistih fabularnih funkcija (actants)«, koji su redovito na impliciranoj (metatekstnoj) razini. U nekim pov. razdobljima i dramskim žanrovima, tip se nalazi na manifestnoj razini, a ondje gdje se na manifestnoj razini javlja karakter, tip ne nestaje, nego se povlači na impliciranu razinu te postaje temelj na koji se karakter »nadograđuje« i koji glumcima i gledateljima olakšava »prvu identifikaciju« svakoga, pa i najsloženijega, proturječno koncipirana karaktera. U raspravama o udjelu »domaćih korijena« i »stranih poticaja« (F. Švelec, Komički teatar Marina Držića, 1968) u Držićevim tekstovima, primjena suvinovske »agenske analize« pokazuje neodrživost tvrdnji da Držićevi dramski likovi mogu i moraju biti samo jedno od dvoga: ili standardni renesansni komički tipovi (kodirane uloge) talijanskoga i, posredno, rim. podrijetla, ili neponovljivi, izvorni karakteri svojstveni samo Dubrovniku, njegovu društvu i kazalištu. Umjesto toga, postaje razvidno da Držić pitoreskne našjence, kao i svi dramatičari svoje na jednoj razini neponovljive likove, »nadograđuje na metatekstno postojanje tipa« te da njegov sustav komičkih tipova, kao (prema Suvinu) i svaki pov. sustav dramskih i književnih tipova, nužno počiva na određenoj »kategorizaciji koja je u kulturnoj povijesti«, pa tako i u renesansi, »bila korištena za klasifikaciju osoba i agenasa«, tj. »stvarnih i imaginarnih ljudi« i njihovih umjetničkih – dramskih, odn. kazališnih – »simulakruma ili re-kreacija«.